Fobiya nədir? Fobiya növləri və təsirli müalicə üsulları

Fobiya, obyektlərə, vəziyyətlərə və ya müəyyən fəaliyyətlərə qarşı qeyri-məntiqi və şiddətli qorxudur. Bu qorxular tez-tez məntiqi səbəblər olmadan yaranır və insanın həyatına böyük təsir göstərə bilər. Fobiya ilə əziyyət çəkən bir şəxs, qorxulu vəziyyətlərdən və ya obyektlərdən qaçmağa çalışır, bu isə onun gündəlik həyatında məhdudiyyətlər yarada bilər. Bu məqalədə, fobiya, müxtəlif növləri, yaranma səbəbləri və bu pozğunluğun müalicə üsulları barədə daha ətraflı məlumat verəcəyik.

Fobiya nədir?

Fobiya, xüsusi obyektlərə və ya vəziyyətlərə qarşı şiddətli və qeyri-məntiqi qorxudur. Bu qorxu, insanı müxtəlif fəaliyyətlərdən və mühitlərdən uzaqlaşdıraraq, həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Həqiqi təhdidlər qarşısında yaranan təbii qorxulardan fərqli olaraq, fobiya adətən müəyyən bir stimula qarşı qeyri-real bir cavab olaraq meydana gəlir. Fobiya ilə əziyyət çəkən şəxslər, qorxulu obyekt və ya vəziyyətlə qarşılaşmaqdan qaçmağa çalışa bilər və ya bu vəziyyətə düşdüklərində güclü narahatlıq və stress yaşayırlar. Ümumilikdə, fobiya, bir şəxsin gündəlik həyatını, o cümlədən sosial əlaqələrini, işini və gündəlik fəaliyyətlərini mənfi təsir edə bilər.

Fobiyanın növləri

Fobiyalar müxtəlif kateqoriyalara bölünə bilər. Bəzi yaygın fobiyalar aşağıdakılardır:

1. Sosial fobiya (Social Phobia):

Sosial fobiya, sosial vəziyyətlərdən və başqaları tərəfindən qiymətləndirilməkdən ciddi qorxunu ifadə edir. Bu fobiyaya sahib olan şəxslər, qruplarda iştirak etməkdən, ictimaiyyət qarşısında danışmaqdan və ya hətta yeni insanlarla tanış olmaqdan qaçınırlar. Sosial fobiya, şəxsin sosial və peşəkar əlaqələrinə mənfi təsir göstərə bilər.

2. Akrofobiya (Acrophobia):

Akrofobiya, yüksək hündürlüklərə qarşı qorxudur. Bu fobiyaya sahib olan şəxs, yüksək binalarda, körpülərdə və ya yüksək yerlərdən mənzərələri izləməkdən narahatlıq və qorxu hissi keçirə bilər.

3. Araknofobiya (Arachnophobia):

Araknofobiya, örümcək qorxusudur və ən yaygın fobiyalardan biridir. Bir çox insan bu qorxu ilə üzləşir və bu onlara örümcəklə dolu yerlərdən və ya hətta onların şəkillərini görməkdən ciddi narahatlıq və qorxu gətirə bilər.

4. Klaustrofobiya (Claustrophobia):

Klaustrofobiya, dar və ya bağlanmış məkanlar qarşısında qorxudur, məsələn, liftlər və ya kiçik otaqlar. Klaustrofobiyası olan insanlar, məhdud məkanlarda tıxanmışlıq hissi və ya qorxu hiss edə bilərlər. Bu, yalnız yaygın fobiyalardan bəziləridir. Əslində, müxtəlif fobiya növləri vardır ki, bunlar şəxsin həyatının müxtəlif sahələrinə təsir göstərə bilər.

Fobiya səbəbləri

Fobiyanın dəqiq səbəbləri hələ tam olaraq məlum deyil, lakin bir neçə amil bu pozğunluğun yaranmasında rol oynaya bilər. Burada fobiyanın yaranmasının bəzi əsas səbəblərinə toxunacağıq:

1. Keçmişdəki mənfi təcrübələr: Fobiyalar keçmişdəki xoşagəlməz və ya zədələyici təcrübələrdən qaynaqlana bilər. Məsələn, bir şəxs uşaq vaxtı qorxulu və ya zədələyici bir vəziyyətlə qarşılaşıbsa, zamanla həmin vəziyyətə və ya oxşar şeylərə qarşı qeyri-məntiqi qorxular inkişaf edə bilər.
2. Genetika: Bəzi tədqiqatlar göstərib ki, fobiyalar genetika vasitəsilə irsən ötürülə bilər. Ailəsində narahatlıq pozğunluqları, xüsusilə fobiyalar olan şəxslər bu pozğunluqlara tutulma ehtimalı daha yüksəkdir. Bu, irsi bir əsasın fobiyanın yaranmasında mühüm rol oynaya biləcəyini göstərir.
3. Ətraf mühitin təsiri: Şəxsin böyüdüyü sosial və ətraf mühit də fobiyanın yaranmasında təsirli ola bilər. Xüsusilə uşaqlıq dövründə ətraf mühitdəki qorxular və narahatlıqlar fobiyaların formalaşmasına səbəb ola bilər. Qorxulu və narahatlıqlarla qarşılaşan insanlar fobiyalara tutulma riski daha yüksəkdir.
4. Psixoloji amillər: Qeyri-məntiqi qorxular keçmiş təcrübələrdən miras qalan davranış nümunələri və ya mənfi düşüncələr nəticəsində yarana bilər. Narahatlıq və ya depressiya kimi psixoloji problemləri olan şəxslər də fobiyalara tutula bilərlər.

Fobiyanın əlamətləri

Fobiyadan əziyyət çəkən şəxslər qorxulu vəziyyətlərlə qarşılaşdıqları zaman və ya yalnız onlara dair düşüncə ilə bir sıra fiziki və psixoloji əlamətlər yaşayırlar. Bu əlamətlər çox güclü ola bilər və insanın narahatlıq və stress yaşamasına səbəb ola bilər. Aşağıda fobiyanın bəzi ümumi əlamətlərinə nəzər salaq:

Bütün bu əlamətlər, fobiyanın şiddətinə və növünə görə fərqli ola bilər. Ümumiyyətlə, bu əlamətlər insanın həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə təsir edə bilər.

Fobiyanın müalicəsi

Fobiyanın müalicəsi ümumiyyətlə qorxu və narahatlığın şiddətinin azaldılmasına yönəlir və məqsəd, insanın həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa və qorxulu vəziyyətlərlə başa çıxma qabiliyyətini artırmağa kömək etməkdir. Fobiyanın müalicəsi üçün bir neçə fərqli metod mövcuddur ki, bunlar insana kömək edə bilər. Burada ən təsirli müalicə üsullarından bəzilərinə nəzər salaq:

Koqnitiv-davranışçı terapiya (CBT):

Koqnitiv-davranışçı terapiya (CBT) fobiya üçün ən təsirli və geniş istifadə olunan müalicə üsullarından biridir. Bu müalicə növü insanların fikirləri və davranışlarının onların hisslərinə və psixoloji vəziyyətinə böyük təsir göstərdiyini əsas götürür. CBT-də insan öz mənfi və qeyri-məntiqli fikirlərini müəyyənləşdirib, onları daha müsbət və realist fikirlərlə əvəz etməyi öyrənir. Bu müalicənin məqsədi insanın düşüncə naxışlarını dəyişərək tədricən qorxularını azaltmağa kömək etməkdir. Bu metodda insan, bir mütəxəssis terapevtin rəhbərliyi altında tədricən qorxulu vəziyyətlərlə qarşılaşır. Bu proses aşağıdakı üsulları əhatə edə bilər:

• Məntiqi düşüncə: İnsana kömək edir ki, o, qorxularının çox vaxt qeyri-məntiqli və böyüdülmüş olduğunu görsün.
• Koqnitiv bərpa: İnsan, qorxulu fikirləri və inanclarını necə düzəldə biləcəyini öyrənir.
• Tədrici qarşılaşma: İnsan, əvvəlcə az stresli vəziyyətlərdən başlayaraq, tədricən daha qorxulu vəziyyətlərlə qarşılaşır.

Bu proses insanın qorxularını idarə etməyə və qorxulu vəziyyətlərdə daha rahat hiss etməyə kömək edir.

Müəyyənləşdirilmiş müalicə:

Müəyyənləşdirilmiş müalicə, insanın tədricən qorxduğu amillərlə üzləşdiyi bir müalicə üsuludur. Bu müalicə xüsusilə, insanın qorxduğu vəziyyətlərlə tədricən qarşılaşaraq, qorxusuna alışmasını və narahatlığını azaltmasını təmin etmək məqsədilə hazırlanmışdır. Bu üsul bir neçə şəkildə həyata keçirilir:

• Həqiqi qarşılaşma: İnsan tədricən onu qorxudan vəziyyətlərə daxil olur. Məsələn, əgər insan uçmaqdan qorxursa, əvvəlcə təyyarəyə baxır, sonra tədricən ona yaxınlaşır və ondan istifadə etməyə başlayır.
• Təsəvvür qarşılaşması: Əgər real vəziyyətə girmək çətindirsə, terapevt insanı qorxulu vəziyyətlərə qarşı təsəvvür və xəyali şəkildə qarşılaşmağı təklif edir.

Bu müalicə, insanın zaman keçdikcə qorxularına daha az reaksiya verməyə kömək edir. Məqsəd, insanın qorxuları ilə üzləşərkən heç bir təhlükə olmadığını və qorxunun yalnız onun ağlında olduğunu öyrənməsidir.

Stress idarəetməsi:

Stress idarəetmə texnikalarını öyrənmək, fobiya müalicəsində çox vacib bir rol oynaya bilər. İnsan stress və narahatlığını necə idarə edəcəyini öyrəndikdə, bu bacarıqlar qorxuları ilə mübarizə apararkən effektiv ola bilər. Bəzi stress idarəetmə texnikaları bunlardır:

• Dərin nəfəs alma məşqləri: Bu məşqlər insanın narahatlıq hissi zamanı daha çox sakitləşməsinə kömək edir. Dərin nəfəs alma bədəni rahatladır və ürək döyüntüsünü və qan təzyiqini azaldmağa kömək edə bilər.
• Meditasiya: Meditasiya insanın qorxulara fokuslanmaq yerinə sakitlik və anı yaşamağa yönəlməsinə kömək edir.
• Sakitləşdirici idmanlar: Fiziki fəaliyyətlər, məsələn, yoga və ya gəzinti, stresi azalda bilər və insanı mənfi və qorxulu düşüncələrdən uzaqlaşdıra bilər.

Fobiya müalicəsi adətən müxtəlif üsulların birləşməsi ilə aparılır və ən yaxşı nəticə insanın davamlı olaraq, bir psixoloq və ya psixiatrın rəhbərliyi altında müalicəyə davam etməsi ilə əldə olunur.

Qorxu pozuntuları

Qorxu pozuntuları, şiddətli və qeyri-məntiqli qorxularla müşayiət olunan narahatlıq pozuntularının bir qrupudur. Bu pozuntular insanın həyat keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə təsir edə bilər. Ən yaygın olanlarından biri fobiyadır, amma insanlarda qorxu və narahatlıq yaradan digər pozuntular da mövcuddur. Ümumi narahatlıq pozuntusu (GAD) bu pozuntulardan biridir, burada şəxs gündəlik məsələlərə, məsələn, işə, ailəyə və sosial münasibətlərə qarşı daim qeyri-məntiqli narahatlıqlar yaşayır. Eyni zamanda, sosial narahatlıq pozuntusu (sosial fobiya) da sosial vəziyyətlərdə mənfi qiymətləndirmədən qorxmağa bağlıdır və bu da insanın sosial izolyasiyasına səbəb ola bilər. Post-travmatik stress pozuntusu (PTSD) və panik pozuntusu da digər qorxu pozuntularıdır ki, bunlar şiddətli narahatlıq reaksiyalarına səbəb olur. PTSD ilə bağlı olan insanlar travmatik hadisələri yaşadıqdan sonra həmin hadisənin ağrılı xatirələri və flashback-ləri ilə qarşılaşa bilərlər. Panik pozuntusu isə müəyyən bir səbəb olmadan baş verən ani qorxu və narahatlıq hücumlarını ifadə edir, bu zaman ürək döyüntüsünün sürətlənməsi və nəfəs darlığı kimi əlamətlər müşahidə edilir. Eyni zamanda, obsesif-kompulsif pozuntu (OCD) isə qorxuların və qeyri-məntiqli narahatlıqların azaldılması məqsədilə təkrarlanan fikirlər və davranışların meydana gəlməsinə səbəb olur. Bu pozuntular, insanın gündəlik fəaliyyətinə ciddi təsir göstərə bilər və xüsusi müalicə tələb edir.

Tez-tez verilən suallar

Fobiya necə diaqnoz edilir?

Fobiya adətən psixoloji müsahibə və şəxsin tibbi tarixçəsinin qiymətləndirilməsi ilə diaqnoz edilir. Həkim və ya müalicəçi fiziki və psixoloji əlamətləri araşdıraraq, xüsusi vəziyyətlərdə qeyri-məntiqli və şiddətli qorxuların əlamətlərini axtarır. Çox vaxt fobiyanın diaqnozu üçün, şəxs bu şiddətli qorxulardan ən azı altı ay müddətində əziyyət çəkməlidir.

Fobiya müalicə edilə bilərmi?

Bəli, fobiya effektiv müalicə üsulları ilə idarə oluna və müalicə edilə bilər, məsələn, tanıma-davranış terapiyası (CBT) və qarşılaşma terapiyası. Bu müalicələr şəxsə qorxuları ilə üzləşməyə və onları idarə etməyə kömək edir. Bəzi hallarda dərman müalicəsi də fobiyanın simptomlarını azaltmağa kömək edə bilər.

Fobiya irsi mi?

Bəli, bəzi fobiyalar genetik səbəblərlə insanlara ötürülə bilər. Ailəsində narahatlıq pozuntuları olan insanlar daha çox fobiya riski altındadır. Bu fobiyalar valideynlərdən uşaqlara ötürülə bilər, lakin mühit amilləri və şəxsi təcrübələr də onların meydana gəlməsində rol oynayır.

Fobiyadan necə xilas olmaq olar?

Fobiyadan xilas olmaq adətən qorxu amili ilə tədricən qarşılaşma, psixoloji müalicələr (məsələn, CBT və qarşılaşma terapiyası) və bəzi hallarda dərman müalicəsi tələb edir. Şəxs müalicəçi dəstəyilə tədricən qorxu amili ilə üzləşərək onu idarə edə bilər. Bundan əlavə, stress idarəetmə texnikaları, idman və rahatlama üsulları şəxsə narahatlıq və qorxusunu azaltmağa kömək edə bilər.